Rosj Hasjana, het Joods nieuwjaar, en Jom Kipoer, de Joodse grote verzoendag, horen een beetje bij elkaar. Maar waarom is dat eigenlijk? En waarom worden deze feestdagen ook wel de ‘Hoge Feestdagen’ genoemd? Lees hier alles wat je wilde weten over deze twee belangrijke dagen op de Joodse kalender.

Het begin van een feestmaand

Rosj Hasjana is een feest dat twee dagen duurt, en dat plaatsvindt op de eerste twee dagen van de Hebreeuwse maand Tsjrie. Tisjrie is een belangrijke maand, omdat er wel vier feestdagen in plaatsvinden: Rosj Hasjana, Jom Kipoer, Soekot en Simchat Tora. Een ware feestmaand dus. Al is het wat betreft de hoge feestdagen wel feest met een kanttekening: Rosj Hasjana is een vrolijke aangelegenheid waarbij we gezellig samen eten, elkaar een goed en zoet nieuw jaar toewensen (een sjana tova oe-metoeka) en waar veel ruimte is voor vreugde en vrolijkheid. Het markeert echter ook het begin van de tien dagen van inkeer (aseret jemee tesjoewa) die leiden tot Jom Kipoer, de grote verzoendag. De grote verzoendag is helemaal geen uitbundig feest vol van vrolijkheid, maar een vastendag met een plechtig karakter. Nu weet je gelijk waarom de twee dagen bij elkaar horen: Rosj Hasjana leidt de tien dagen in die leiden tot Jom Kipoer, ze zijn dus onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Symbolen en gebruiken

Eten
Zoals bij elke Joodse feestdag speelt eten ook bij de hoge feestdagen een belangrijke rol. Tijdens Rosj Hasjana worden traditioneel gezien altijd appeltjes met honing gegeten. Zowel de appel als de honing zijn symbolisch: de appel is rond en staat daarmee voor de hernieuwde cyclus van het jaar, voor het nieuwe begin. Honing is zoet, omdat we elkaar toewensen dat het nieuwe jaar zoet, en dus goed, zal zijn. Die twee symbolen, zoet en rond, komen ook in andere gerechten voor Rosj Hasjana terug. De traditionele challe, het gevlochten brood dat tijdens sjabbat en feestdagen gegeten wordt, wordt voor Rosj Hasjana en Jom Kipoer in een ronde vorm gevlochten. Voor Rosj Hasjana wordt deze ook nog zoeter gemaakt dan normaal gesproken. Ook een granaatappel is vaak op de tafel te vinden en een goede honingkoek/cake om de maaltijd mee af te sluiten. 
Jom Kipoer is juist een vastendag, waarin het eten dus juist ontbreekt. Desalniettemin speelt eten ook hier een rol; de eerste maaltijd na het vasten (de aanbijt) wordt vaak gezamenlijk en feestelijk gedaan. 

Groeten
Voor Rosj Hasjana wenst men elkaar een goed nieuw jaar toe, net als bij het ‘seculiere’ nieuw jaar. Dat kan persoonlijk, maar veel mensen sturen elkaar ook kaarten toe. Op die kaarten staat dan vaak sjana tova oemteoka, wat een goed en zoet nieuwjaar betekent. Een andere variant is ktiewa we-chatiema tova, letterlijk: een goede inschrijving en verzegeling. Klinkt misschien als een beetje een gekke groet, maar het zal je duidelijker worden als je het stukje over inkeer gelezen hebt. Voorafgaand aan en tijdens Jom Kipoer wens je elkaar een gmar chatiema tova, een goede verzegeling, of simpelweg een tsom kal, een licht vasten. Maar in Nederland wenst men elkaar ook vaak “nog veel jaren”, een vertaling van de groet sjaniem rabot die bij Portugese Joden gebruikelijk is. Duizelt het je al? Ons ook een beetje, wij houden het gewoon bij sjana tova.

Tasjliech
Op de middag van Rosj Hasjana wordt vaak een ritueel uitgevoerd dat Tasjliech heet. Mensen komen samen bij een rivier of beekje, en nemen broodkruimels mee. Die broodkruimels staan symbool voor de zonden, en worden in het water gegooid, die de zonden vervolgens wegspoelt. Best mooi hé? Het woord Tasjliech is afgeleid uit een vers uit het boek Micha: “Opnieuw zult u zich over ons ontfermen en al onze zonden tenietdoen. Onze zonden werpt u in de diepten van de zee” (Micha 7:19). Wil je zelf eens Tasjliech doen? Check deze gids waar stap voor stap wordt uitgelegd hoe je het aanpakt.

Synagoge
Oke, duh. Elke Joodse feestdag gaat natuurlijk gepaard met een dienst in de synagoge. Maar het bijzondere van Jom Kipoer en Rosj Hasjana is dat veel Joden deze diensten ook daadwerkelijk bezoeken. De synagogen zijn afgeladen met mensen. Ook mensen die normaal gesproken nóóit gaan, zijn tijdens de hoge feestdagen vaak wél in sjoel te vinden. Sommige Joden zeggen gekscherend over zichzelf: ik ben een Jom-Kipoerjood, oftewel, ik ben eigenlijk niet zo religieus en kom alleen tijdens Jom Kipoer naar de synagoge.
Nog een belangrijk puntje: de diensten in de synagoge zijn ook extra bijzonder. Men gaat voor Jom Kipoer vaak volledig in het wit gekleed en draagt geen leren schoenen. En terwijl er normaal in een synagoge nóóit geknield wordt, gebeurt dat tijdens Jom Kipoer wel een aantal keer. Bijzonder om eens mee te maken!

Inkeer – Tesjoewa

We noemden al even de tien dagen van inkeer, de aseret jemee tesjoewa, van Rosj Hasjana tot Jom Kipoer. Inkeer is dan ook écht het thema van deze twee feestdagen. Deze feestdagen zijn een moment van introspectie, even de tijd nemen om na te denken over wat we het afgelopen jaar goed en fout hebben gedaan. We nemen even pauze om stil te staan bij het afgelopen jaar, maken excuses aan elkaar en leggen ruzies bij. Zo gaan we met een schone lei het nieuwe jaar in, vol goede moed om het komend jaar nóg beter te doen. Die excuses maakt met collectief tijdens bepaalde gebeden in de synagoge (het al chet bijvoorbeeld) Maar ook, en misschien nog wel belangrijker, aan elkaar. Gewoon van mens tot mens.

Die inkeer, Tesjoewa, begint eigenlijk al in de maand die aan Rosj Hasjana voorafgaat, de maand Eloel. Tijdens deze maand bereidt men zich spiritueel alvast voor op de maand Tisjrie die komen gaat. Traditioneel gezien gebeurt dat bijvoorbeeld door het zeggen van smeekgebeden, selichot. Maar in moderne tijden zijn er ook moderne initiatieven om deze maand betekenisvol te maken. Zo is er het project Jewels of Elul, waar bekenden en minder bekende mensen wijsheden delen die bij het thema van de maand Eloel passen. Elke dag van de maand één wijsheid, door een rabbijn of door Lady gaga of Barack Obama. Op de website vindt je de jewels van dit jaar, maar ook van de voorafgaande jaren.

Muziek

Een andere manier waarop betekenis gegeven wordt aan deze periode is muziek. Veel Israëlische artiesten hebben nummers geschreven die met de maand Eloel of het thema van inkeer te maken hebben. De artiest Ishay Ribo wijdde er zelfs een heel album aan. Een van onze favoriete nummers vind je hier onder, maar luister ook eens naar dit nummer gebaseerd op de liturgie van de offerdienst en deze rap gebaseerd op de smeekbedes, de seliechot die we eerder noemden. Of lees dit stukje over muzikale inkeer op onze website. 

Sjofar
Dat geluid een goede manier is om mensen in de stemming van de Hoge Feestdagen te krijgen hebben die muzikanten ook niet zelf verzonnen, de Joodse traditie doet dat ook. Tijdens de hoge feestdagen, en in de maand Eloel, wordt namelijk altijd sjofar geblazen. Rosj Hasjana heet in de Tora ook helemaal geen Rosj Hasjana, maar Jom Teroe’a, de dag van het sjofarblazen.

Een sjofar is een ramshoorn waarop een aantal verschillende tonen te maken zijn. Die sjofartonen zijn bedoeld om de mens als het ware wakker te schudden, klaar te maken voor de dagen van Rosj Hasjana en Jom Kipoer. Het is als het ware een aankondiging, het herinnert je er aan dat dit de tijd is om even goed na te denken over wat je het afgelopen jaar allemaal goed en fout hebt gedaan. Het bereid ons voor op het doen van Tesjoewa. Maar de Sjofar heeft ook nog een symbolische betekenis en moet ons herinneren aan het verhaal van Abraham die Isaac zou gaan offeren. Dat is namelijk het stuk Tora dat op de eerste dag van Rosj Hasjana gelezen wordt. In het verhaal offert Abraham uiteindelijk niet zijn eerstgeboren zoon Isaac (pfiew) maar een ram. Vandaar dus die ramshoorn.

Geschiedenis en betekenis

Rosj Hasjana is dus het joods nieuwjaar. Maar dat is het niet altijd geweest. Sterker nog, in de Tora komt de hele term Rosj hasjana niet eens voor. Om het nog erger te maken: volgens de Tora is niet Tisjrie (de maand waarin Rosj Hasjana valt) de eerste maand van het jaar, maar is dat Nisan (de maand waarin Pesach valt). Je hoort het goed, volgens de Tora bestaat Rosj Hasjana helemaal niet. Wél is er een feestdag op de eerste twee dagen van de maand Tisjrie, maar die heet Jom Teroe’a.

De eerste keer dat we de term Rosj Hasjana tegenkomen is in de Misjna, de mondeling leer, die dus uit een latere tijd komt dan de Tora. Dat is de eerste keer dat Rosj hasjana genoemd wordt, en ook daadwerkelijk als nieuwjaar beschreven wordt. Om het nog even ingewikkelder te maken noemt de Misjna in dat stukje tekst wel vier verschillende soorten nieuwjaar. Hoe het precies zit met de verandering, waarom de betekenis precies verschoven is en Rosj Hasjana tegenwoordig het nieuwjaar is, weten we niet exact. Maar lees vooral dit stuk (in het Engels) als je er meer over wilt weten, er zijn veel interessante theorieën over ontwikkeld.

Wel kunnen we uit de Misjna opmaken dat tegen die tijd ook al de huidige betekenis van Rosj Hasjana (en Jom Kipoer) vorm gekregen had. Naast dat Rosj Hasjana een punt in de landbouwseizoenen (namelijk het einde van de oogst) markeert, heeft het ook een meer spirituele betekenis. Rosj Hasjana is de dag waarop volgens de Joodse traditie de aarde zou zijn geschapen. Dát is dus eigenlijk wat we vieren, niet zomaar een nieuw jaar maar het begin van de wereld! Maar de periode van de Hoge Feestdagen is ook het moment dat God een beslissing neemt over leven en dood. De Talmoed leert dat de Eeuwige op Rosj Hasjana drie boeken opmaakt: de eerste is het boek van het leven waarin alle rechtvaardigen worden opgeschreven; zij blijven dit jaar leven. Het tweede boek is het boek van de dood, bedoeld voor de slechten die dit jaar zullen sterven. Voor hen die ergens tussen beide categorieën inzitten wordt een derde boek geopend. De Eeuwige schrijft de namen van de mensen op in dit boek en zij hebben vervolgens tien dagen, tot aan Jom Kipoer, om tesjoewa te doen, tot inkeer te komen. En dát zijn dus die tien dagen van inkeer, de aseret jemee tesjoewa. Vandaar dus dat de Hoge Feestdagen feestdagen zijn, maar wel met een (zeer) serieus tintje.