Pesachdossier

Als er een wedstrijd zou zijn van belangrijkste Joodse feestdagen, dan zou Pesach ongetwijfeld heel hoog scoren. Tijdens dit feest dat wel 8 dagen duurt, vieren we dat het Joodse volk bevrijd werd uit de slavernij in Egypte. In de 40 jaren die volgden zwierven de Joden door de woestijn, op weg naar het beloofde land. In die woestijn kregen ze ook de Tora op de berg Sinaï. Maar dat is alweer het onderwerp van de volgende feestdag, Sjawoe’ot. Laten we eerst even wat beter kijken naar Pesach, de feestdag waar slavernij en vrijheid voor onszelf en voor anderen, centraal staan.

Het verhaal

Oké even in het kort: de Israëlieten, die later het Joodse volk zouden worden, woonden in Egypte. Eerst was alles nog helemaal goed, maar toen het volk groeide maakte de Egyptische Farao slaven van het volk en beval alle Israëlitische jongetjes die geboren zouden worden te doden. Onder de ter dood veroordeelden was ook een baby die later Mozes zou gaan heten, maar gered werd door zijn zusje Mirjam. Mozes groeide op aan het Egyptische hof maar moest later vluchten, de woestijn in. Daar kreeg hij bezoek van God, die hem beval om terug te keren naar Egypte om de Joden te bevrijden uit de slavernij. En zo geschiedde, Mozes keerde terug en kon na veel gedoe de Farao ertoe bewegen de Joden te laten gaan. Ze vluchtten, door een opengespleten rode zee, richting het beloofde land waar ze veertig jaar later zouden aankomen.

De echte die hards kunnen ook het originele verhaal lezen. Dat staat opgetekend in de eerste hoofdstukken van Sjemot, of Exodus (what’s in a name) en kan je lezen op Sefaria in het Engels of in het Nederlands in de Statenvertaling. Gewoon beginnen bij hoofdstuk 1 en zeker doorlezen tot hoofdstuk 15.

De seider

Maar hoe vier je Pesach dan? Zoals gezegd duurt Pesach een week, maar de belangrijkste avond is misschien wel de eerste avond die ook wel seideravond genoemd wordt. Seder in het Hebreeuws betekent volgorde. Dat heeft er namelijk mee te maken dat we tijdens de seider een set rituelen volgen die allemaal in een specifieke volgorde staan. Daar hoort ook een speciale schotel bij, de seiderschotel, waar allerlei symbolische voorwerpen op liggen. Hoe dat allemaal moet staat beschreven in de Haggada, waar je hieronder meer over kan lezen. Deze rituelen moeten er voor zorgen dat we het verhaal van de uittocht uit Egypte als het ware herbeleven. We vertellen het verhaal niet alleen (een van de onderdelen van de seider beslaat inderdaad het vertellen van het verhaal) maar voeren ook allerlei rituelen uit die ons het verhaal daadwerkelijk doen ervaren.

Een seider voer je dus uit door alle stappen uit de Haggada in de juiste volgorde uit te voeren. Dat klinkt misschien makkelijker dan het eigenlijk is, kijk daarom vooral even naar dit filmpje als je nog nooit een seider hebt meegemaakt.

De die hards die het pesachverhaal in het boek Exodus hebben gelezen vragen zich misschien af waar die hele seider vandaan komt. Daar wordt namelijk helemaal niet over een ritueel, of zelfs over een grote gezamenlijke maaltijd gesproken. Als we precies zouden volgen wat er in de Tora staat zouden we aan het eten van Matze, Maror en het Pesachlam dat geofferd moest worden genoeg hebben. Er is vaak gesuggereerd dat de traditie van de seider beïnvloed is door het Griekse Symposion. Óók een uitgebreide maaltijd waar rituelen bij aan te pas komen. Zo zou de traditie om te leunen tijdens de seider, het eten van in zout water gedoopte groenten en zelfs de charoset hier vandaan komen. Je leest er meer over in dit verhaal van David Golinkin.

Digitaal
Dit jaar (dit artikel is geschreven in 2021, midden in de lockdown) is het natuurlijk niet mogelijk om met je hele familie aan een lange tafel de seider te vieren. Maar digitaal een seider houden kan een mooi alternatief zijn. Voor degenen die dat wel zien zitten maar nog op zoek zijn naar tips; kijk zeker eens op deze website. Een mooie stap voor stap gids die je op weg kan helpen. Of je kan natuurlijk gewoon een Zoom-meeting aanmaken en samen de haggada doorwerken. Maak het zo makkelijk of ingewikkeld als je zelf wilt.

Beperkingen zorgen vaak ook voor grote creativiteit. Het zoeken van de afikoman lijkt een traditie die in een digitale omgeving toch echt overgeslagen moet worden. Maar dat is gelukkig niet zo, want we vonden twee digitale alternatieven voor je die zo mogelijk misschien wel nog leuker zijn dan het fysieke origineel. Check ze hier en hier.

Haggadot

De haggada is zoals gezegd het boekje waar de hele seider in beschreven wordt. Het bestaat uit allerlei verschillende teksten en rituelen. De teksten zijn in het Hebreeuws en Aramees geschreven, hebben een Bijbelse of juist een latere rabbijnse oorsprong. Een van de leuke dingen van haggadot (meervoud van haggada) is dat hagagdot traditioneel gezien vaak mooi werden gemaakt en van afbeeldingen werden voorzien. De eerste haggada ter wereld die gedrukt werd met kopergravures is de wereldberoemde Amsterdam haggada. Een van de toffe dingen van deze specifieke haggada is de kaart van het land Israël die er in werd opgenomen. Lees hier meer over deze bijzondere haggada.

En als er iemand is die veel van Joodse boeken weet, dan is het de algemeen directeur van het Joods Cultureel Kwartier, Emile Schrijver. Hij legt in dit filmpje uit wat er nou zo bijzonder is aan de Amsterdam Haggada.

Je kan voor je seider natuurlijk gewoon een traditionele haggada gebruiken met de traditionele teksten. Maar je kan ook, of in aanvulling op de traditionele teksten, alle soorten teksten, filmpjes, liedjes, kunstuitingen of wat je dan ook wilt toevoegen aan het boekje van je seideravond. Een fantastische site om meet verschillende bronnen te vinden om je seideravond kleur te geven, of gewoon om wat inspiratie op te doen voor de komende pesach, is de website haggadot.com. Op deze website kan je helemaal zelf je custom-fit haggada samenstellen. Dat zijn dan weer de voordelen van leven in de 21e eeuw.

Een ander voordeel is dat je vanaf je computer honderden verschillende gepubliceerde haggadot kan vinden, van waanzinnig oud tot heel modern. Kijk bijvoorbeeld eens in de Braginsky collectie voor wat mooie oude edities, of op de website van Yahad waar er veel werden verzameld van oud tot nieuw.

Eten en drinken

Pesach kent natuurlijk ook (want welke Joodse feestdag eigenlijk niet?) een rijke culinaire traditie. Deze is toch vooral geïnspireerd op het feit dat we tijdens deze feestdag bepaalde dingen NIET eten.

Tijdens Pesach eten we namelijk geen gerezen of gegiste producten. Dat is ter herinnering aan de vlucht van de Joden uit Egypte; er was zoveel haast bij geboden dat er geen tijd was om het brood te laten rijzen. Geen brood dus, geen cake of koek, maar ook geen pasta of bier, of andere zaken die chamets zijn. In plaats van het gerezen brood eten we een niet-gerezen variant: de beroemde matzes. Al kan je je afvragen of een ongerezen brood ook daadwerkelijk hetzelfde is als een soort platte knapperige cracker. De Jemenieten vinden van niet, die eten meer een soort pita-achtige variant van de matze.

We zeiden het eerder al: beperkingen leiden soms tot waanzinnig creativiteit, en dat geldt ook voor de keuken. Zo zijn er de meest lekkere gerechten bedacht die van matzes gemaakt zijn: matzeballen voor in de soep bijvoorbeeld, of gremsjeliesj (een soort koekjes van matzes met rozijnen). De meeste Joodse oma’s (of opa’s!) hebben ook wel een klassiek recept voor matzetaart, en ook matzebrei is een populair recept.

Een ander belangrijk gerecht is charoset. belangrijk, omdat het ook op de seiderschotel ligt en dus een essentieel onderdeel is van het vieren van de seider. In principe kan een seider best zonder matzeballen (theoretisch gezien dan, want welke seider is nou compleet zonder matzeballen?) maar zeker niet zonder charoset. Check in het onderstaande filmpje van Chabad on Campus hoe je die maakt, en bekijk ook gelijk de andere kookvideo’s op hun kanaal.

Asjekenazisch vs Sefardisch

Er is nog één belangrijk punt als het op eten tijdens Pesach aankomt, en dat gaat over Kitnijot, het Hebreeuwse woord voor peulvruchten. Deze worden namelijk door Sefardische Joden wél en door Asjkenazische Joden niet gegeten. Naast chamets eten de asjekanizische Joden dus ook geen kitnijot. 

Je kan je voorstellen dat het niet mogen eten van Kitnijot de pesachweek nog eens een stukje lastiger maakt. je mag dan ook geen rijst, bonen, pinda’s en andere zaken eten. Daarnaast voelt het natuurlijk gewoon oneerlijk. Waarom mag mijn Portugese buurman wel rijst, en ik niet? Dat gevoel van onrecht uit zich dan ook vaak bij Asjkenazische Joden die bij het religieus leiderschap aandringen op verandering. Jigal krant schreef een mooie column waarin hij zijn verbazing uit over de oorsprong van het verbod en de rabbijnen oproept dit te veranderen. En op Facebook bestaat sinds enkele jaren het ‘Kitniyot Liberation Front‘, dat zegt zich in te zetten voor de bevrijding van Joden die aan deze twijfelachtige traditie gebonden zijn. En misschien ook wel met succes: de Amerikaanse conservative beweging besloot in 2016 het verbod op Kitnijot in te trekken.

Muziek

Bij Pesach hoort natuurlijk ook muziek. Als je het hele pesachverhaal hebt gelezen, dan zal je hebben gezien dat de Israëlieten na het doorkruisen van de Rode Zee spontaan begonnen te zingen. Dit lied heet Sjirat Hajam, en wordt in de Joodse liturgie nog altijd gezongen. Maar ook de seider zit vol met muziek. Denk bijvoorbeeld aan het Ma Nisjtana (zie het filmpje van de Maccabeats hierboven) dat traditioneel gezien door de jongste aanwezige van de seider gezongen wordt, maar ook aan het Echad Mi Yodea, of het Aramese Chad Gadja waarin er een bokje wordt opgegeten door een kat (echt waar).

Maar het Pesachverhaal heeft ook gediend als inspiratie voor moderne muziek. Zo ken je vast Go Down Moses dat vooral bekendheid kreeg door de afro-Amerikaanse zanger Paul Robeson.

Diversiteit op de seiderschotel

De seiderschotel kwam in de uitleg over de seider ook al even naar voren. Een schotel met allerlei verschillende symbolische voorwerpen, die een rol hebben in het vertellen van het pesachverhaal tijdens deze avond. Tegenwoordig worden er aan die schotel door mensen soms voorwerpen toegevoegd om speciale aandacht te geven aan actuele thema’s.

Zo werd er in de jaren 80 vaak een extra matze (een 4e, naast de 3 die gebruikelijk zijn bij de seider) neergelegd om aandacht te vragen voor de Russische Refuseniks. Een gebruik dat tegenwoordig veel gezien wordt is het toevoegen van een sinaasappel, om aandacht te geven aan gemarginaliseerde groepen binnen de Joodse gemeenschap. Vandaag de dag wordt de strijd voor inclusie van LHBTQIA+ Joden hier vaak aan verbonden. Je ziet naast de beker wijn die voor de profeet Elijahoe wordt neergezet ook vaak een beker wijn voor Mirjam, de zus van Mozes om aandacht te geven aan de rol van deze bijzondere vrouw in het Pesachverhaal. Andere voorbeelden zijn een banaan die aandacht moet vragen voor vluchtelingen, fair trade koffie of chocolade om moderne vormen van slavernij aan de kaak te stellen, en zelfs een artisjok voor gemengde relaties.

Moderne vormen slavernij

Slavernij en vrijheid staan zoals gezegd centraal tijdens de seideravond. Niet alleen vanuit het idee om de geschiedenis te herdenken, maar ook om te kijken wat die twee vandaag de dag betekenen. Wat betekent vrijheid voor jou? En voel jij jezelf vrij vandaag de dag? Wat betekent vrijheid eigenlijk? Het zijn allemaal vragen die tijdens de seider wel eens langs zouden kunnen komen. Het is dan ook niet uitzonderlijk om ook stil te staan bij het feit dat er mensen zijn in deze wereld die nog niét vrij zijn. Wij schreven bijvoorbeeld een stuk over moderne vormen van slavernij, in 2021.

Slavernij en verslaving

Slavernij is een breed begrip en wordt tijdens Pesach zeker niet alleen uitgelegd als fysieke slavernij, waarin je gevangen wordt gehouden om dwangarbeid te verrichten. In bredere zin kan een mens van allerlei zaken ‘slaaf’ zijn. Slaaf van je telefoon of van Facebook bijvoorbeeld. Of mensen die verslaafd zijn aan drank, drugs of gokken. Slavernij kan zich in iemands hoofd afspelen en die vormen van slavernij hoeven in ernst zeker niet af te doen voor de klassieker vormen. Zo vind ook dr. Eric Lankin die er een blog over schreef voor de Times of Israel. Misschien is dat wel wat de haggada bedoelt wanneer er staat: dit jaar slaven, volgend jaar vrije mensen. Ook schreef Roxy van Ravenswade voor ons een column over wat het betekent om in vrijheid te leven vandaag de dag.

Stellen van vragen

Maar wat we bij Freyda eigenlijk het leukste vinden van Pesach is dat het stellen van vragen centraal staat in de feestdag. Beroemd zijn de vier vragen ma nisjtana halaila ha-zeh, waarom is deze avond anders dan alle andere avonden? Een set aan vragen die tijdens de seider al zingen gesteld worden, check deze toffe versie van de Maccabeats:

Maar deelnemers aan de seider, kinderen in het bijzonder, worden tijdens de seideravond aangemoedigd veel vragen te stellen. En laat dat nou net zijn wat wij ook graag bij mensen willen stimuleren, stel vooral altijd al je vragen!