Chanoeka, het joods lichtjesfeest

Het valt meestal in december, maar soms ook al in november. Het duurt acht dagen, kinderen krijgen cadeaus en we branden kaarsjes, elke dag een meer dan de dag ervoor. Het gaat natuurlijk over Chanoeka, het Joodse lichtjesfeest.

Tenminste, zo wordt chanoeka vaak genoemd. En het is ook een feest waarbij licht een belangrijke rol speelt. Maar chanoeka betekent letterlijk niet lichtjesfeest maar inwijding. Chanoeka is het inwijdingsfeest en dat wordt logisch wanneer je het verhaal achter chanoeka kent.

Verhaal

Want waar gaat chanoeka eigenlijk over? Tijdens chanoeka wordt herdacht dat de Makkabeeën, een groepje Joodse rebellen, de tempel in Jeruzalem wisten terug te veroveren op de Syriërs. De koning van deze gehelleniseerde Syriërs, koning Antiochus, had de Joden verboden om Joods te leven en plaatsten allerlei afgodsbeelden in de tempel. Een klein groepje Joden kwam in opstand, de Makkabeeërs, onder aanvoering van een man met de naam Jehoeda. Na lange gevechten wisten de Makkabeeërs Jeruzalem en de tempel terug te veroveren.

Die tempel moest nu weer helemaal worden schoongemaakt en het altaar opnieuw opgebouwd. En ook de menora, de zevenarmige kandelaar die altijd in de tempel brandde, dag en nacht, moest opnieuw worden aangestoken. Voor die menora werd speciale olie gebruikt, en na lang zoeken vond men inderdaad een heel klein kruikje met olie. Nét genoeg om de menora één dag te laten branden. Maar toen geschiedde het wonder, want de menora bleef niet een maar 8 dagen lang branden! Precies genoeg tijd om nieuwe olie te maken. 

Hernieuwde betekenis

We vieren dus de herinwijding van de tempel en het wonder van het kruikje olie dat acht dagen bleef branden. Maar in de moderne tijd kreeg chanoeka, onder invloed van het zionisme, ook een andere betekenis. Niet alleen als een verhaal dat draait om een wonder, maar ook als een verhaal van de Joodse strijd voor een onafhankelijke staat. Die nieuwe betekenis aan dit oude, in eerste instantie vrij onbelangrijke feest, heeft er mede voor gezorgd dat chanoeka vandaag de dag een belangrijke dag is op de Joodse kalender. Waarom chanoeka dan eerst niet zo belangrijk was? Nou, onder andere omdat het verhaal niet in de Tora voorkomt. Klik hier als je hier meer over wilt lezen.

Hoe vier je chanoeka?

Nu begrijp je waarom chanoeka acht dagen duurt. Dat is vanwege het wonder dat de menora acht dagen bleef branden met dat hele kleine beetje olie. Ter herinnering daaraan worden kaarsjes gebrand in een speciale kandelaar die we een chanoekia noemen. Deze kandelaar heeft in tegenstelling tot de menora geen zeven, maar negen armen (verwarrend, we know). Acht daarvan staan op dezelfde hoogte en staan voor de acht dagen van chanoeka. Elke avond brand je een kaarsje meer, totdat je op de achtste dag acht kaarsjes brandt. Acht kaarsjes plus een, en die plus een is de sjammasj, de helper. Die staat vaak iets hoger dan de andere kaarsjes en wordt altijd als eerst aangestoken. Met deze kaars steek je vervolgens de andere kaarsen aan.

Eten

Maar zijn er nog meer chanoekatradities? Natuurlijk! Eten mag ook bij deze feestdag niet ontbreken. Ter herinnering aan het wonder van de olie eten we veel dingen die in olie gebakken zijn. Latkes (aardappelkoekjes), soefganiot (een soort oliebollen met jam) of blintzes (pannekoekjes met kaas). Maar elk land heeft wel weer z’n eigen specialiteiten. Het is in ieder geval goed gebruik om melkkost te eten, en dus geen vlees (want kasjroet enzo).

Spel

Bij chanoeka hoort ook een spel dat gespeeld wordt met een speciaal soort tol, een sevivon of dreidel genoemd. Wil je weten hoe je dit fantastische spel speelt? Kijk dan het filmpje hieronder. Hadden we al gezegd dat er snoep mee te verdienen valt? Succes bij kinderen gegarandeerd!

Muziek

Over de sevivion bestaat ook een leuk liedje. Maar er bestaan nog veel meer chanoekaliedjes. De bekendste is wel Maoz Tsoer, een liturgisch gedicht uit dat waarschijnlijk uit de 13e eeuw stamt. De verschillende coupletten gaan over verschillende vijanden waar de Joden van zijn gered: Farao, Nebukadnezar, Haman en Antiochus. Hieronder kan je luisteren naar een opname van maar liefst twee melodieën van dit beroemde lied. Welke ken jij?

Cadeaus 

En we geven elkaar cadeaus! Dat laatste is misschien wel een gevolg van het feit dat chanoeka bij de Joodse kinderen in de diaspora moest gaan concurreren met kerst, waar kinderen ook veel cadeaus kregen. Het was natuurlijk niet de bedoeling dat de kinderen kerst leuker gingen vinden dan Chanoeka. Over die concurrentie met kerst schreef historicus Bart Wallet een mooi stuk in de Benjamin in 2015 (scroll door naar p. 30).

Fusion

Is chanoeka dan de Joodse versie van kerst? Ehm, nee. Chanoeka en kerst vallen vaak rond dezelfde tijd en net als bij chanoeka spelen ook bij kerst lichtjes en cadeaus een hoofdrol. Maar doordat die twee feesten vaak zo dicht bij elkaar gevierd worden zijn er allerlei leuke mengvormen van tradities ontstaan. In Amerika zijn er mensen die chrismukkah vieren, en dat doen door bijvoorbeeld een kerstboom te versieren met Joodse, chanoeka-geïnspireerde kerstversieringen. Deze boom heeft een naam, de hanukah bush, en zelfs een eigen Wikipedia-pagina.En ook de traditionele kersttrui heeft inmiddels een chanoeka-equivalent. 

Maar ook Nederland kent een dergelijke vermenging van culturen, maar dan niet met kerst maar met Sinterklaas. Het is misschien niet vanzelfsprekend dat de Joodse gemeenschap meedeed aan een volksfeest waarbij een katholieke heiligman centraal staat. Maar sinterklaas groeide vanaf de 19e eeuw juist uit tot een seculier feest waar Joden aan mee konden doen, waarmee ze ook lieten zien onderdeel te zijn van de bredere Nederlandse samenleving. Vanzelfsprekend ontstaan er dan ook leuke mengvormen. Zo kan je tijdens een chanoekafeest best een sinterklaas met een davidster in plaats van een kruis op zijn mijter en tabberd tegenkomen, de zogeheten chanoeklaas. En zowel Clara Asscher-Pinhof als rabbijn Meijer de Hond schreven Joodse verhalen waarin Sinterklaas een rol speelt. Lees bijvoorbeeld ‘Klaassie’ van de Hond op de joodsebibliotheek.nl.